Halk müslümanlığı efemeralarına dair araştırmalar yaparken Tatar Şemailleri’yle karşılaştım. Renkli tasarımları, kullanılan temalar ilgimi çekti. Haklarında Türkçe bir şey bulamamıştım. Tatarların hem dini hem milli kültürünün bir parçası olan bu şemailler ilgili araştırmalar yaparken bizden izler görmek mutlu etmişti. Shamsutov Rustem Ilshatovich Tatar şemailleri üzerine kısa bir söyleşi gerçekleştirdik. Kendi kimliğini korumaya adamış bir sanatçının şemailer üzerinden yapmaya çalışması gayet önemli çaba.
Kısaca kendinizi tanıtabilir misiniz?
Ben Shamsutov Rustem Ilshatovich Kazan Tataristan’da doğdum. Tatar Şemaillerinde ve Söz ve İmge: Geçmişten Günümüze kitabının yazarıyım. Sanat tarihçisi ve sanatçıyım. Moskova’da mimar olarak eğitim gördükten sonra 90’lı yıllarda aniden Kazan Üniversitesi’ne girip Tatar dili ve şemaili üzerine çalışmaya başlamamın nedenini anlamak Türk okuyucular için muhtemelen anlayamayabilirler.
Kazan Tatarlarının ana dillerini kaybetme gibi bir sorunları var. Sanırım bu genel bir küreselleşme sorunu. Geçen yüzyılın 30’lu yıllarında gerçekleşen çifte alfabe değişikliği sonucunda Tatarlar kimliklerini kaybetmeye başladılar.
Dil ve din, manevi temeller – bunlar Sovyet döneminde kayboldu. Eğitimim 80’lerin sonu ve 90’ların başındaydı – perestroyka, manevi ve tarihi değerleri yeniden düşünme, köklerime dönme zamanı. Şemail bu değerleri – dil, maneviyat ve dini temelleri – birleştirdi. Tatarlar için Arap alfabesi ve şemail bu temellerin bir sembolüdür.
Beklenmedik bir şekilde kendimi bu konuya çok ciddi bir şekilde kaptırdım. Kazan Üniversitesi’nde Tatar dili ve Arap alfabesi eğitimi ile eş zamanlı olarak Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Galimcan İbragimov Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü’nde çalışmaya başladım. Tatar dili ve Arap alfabesi eğitimi bana bir temel, bir destek noktası sağladı. Bu bir sanatçı için çok önemli.
Tatar şemaili nedir?
Şemail, dini içerikli kutsal bir resimdir. İki tür şemail vardır: cam üzerine yapılan ve folyo ile ışıklandırılan. Türkiye’de bu tür eserlere “camaltı” olarak biliniyor. Bir diğeri ise tipografik yöntemle yapılan basılanlar.
Cam üzerine ilk şemaillerin 19. yüzyılın sonunda Kazan’da Türk ithalatı ürünler olarak ortaya çıktığı düşünülüyor. Sonrasında camaltı şemailler kırsal kesimde halk zanaatkârlarının ürettikleri eserlerle popüler hale geliyor. “şemail”ler baskılara geçiyor. Basılı şemail 20. yüzyılın başlarında Kazan Tatarlarında matbaanın gelişmesiyle yaygınlaşmıştır. Basılı şemaillerdeki birçok illüstrasyonun Hac tanıklıklarının kaynaklık ediyor.
Genellikle hangi temalar kullanılıyor ? Çok farklı ve zıt kompozisyonları var. Bazı örneklerde İstanbul’daki camileri de görmüştüm.
Camaltı şemaillerden bahsedecek olursak, çoğunlukla Tatarlar arasında popüler olan Kur’an surelerini tasvir ediyorlar, bunların arasında Ayet el-Kürsi’yi sayabiliriz. Baskılarda zamanlarının Müslüman ansiklopedisi olarak adlandırılabilir. Bunlar aralarında çok sayıda Türk camisinin de bulunduğu mimari anıtların resimlerinden, çeşitli tasavvuf ekollerinin sembollerine kadar dindar bir insanın hayatının tüm yönlerini kapsıyordu.
Basılı şemaillerin yaygın dağıtımı ve popülerliği, İslam’ın aydınlanma ve reform hareketiyle de bağlantılıydı. Genellikle, basılı şemail resimlerine Tatarca kapsamlı açıklayıcı metinler eşlik ediyordu.
Şemailler hem dini hem de milli kimliği temsil ediyorlar diyebiliriz.
Tabii ki. Cam üzerindeki şemailler birçok ailede saklanıyor. Aynı zamanda pek çok kişi artık Arap alfabesini bilmiyor. Günümüzde küreselleşme dini de etkiledi. Bir asır önce şemailler halk ustaları tarafından yapılırken, bugün şemail yazarları birkaç profesyonel sanatçıdan oluşuyor. Anadilin korunması sorunu ciddiyetini koruyor. Bu sanatın yarın talep görüp görmeyeceğini zaman gösterecek.
Tatarlar dışında Kafkasya’da başka örnekler var mı?
Kafkasya’da basılı şemailler daha sonra Kazan yayınlarının etkisiyle ortaya çıkmıştır. Camaltı Tatar şemaillerle baskılar teknik ve içerik olarak aynıdır.
Günümüzde Tatar şemailleri yapılıyor mu?
Geçen yüzyılın 90’lı yıllarında cam üzerine şemailler bazı profesyonel Tatar sanatçıların çalışmalarında yeniden canlandırıldı. Genel olarak, İslam sanatının modern yönü, hem içerik hem de uygulama tekniği açısından sınırlarını önemli ölçüde genişletmiştir. Bu eserlerin “kutsallığı” ortadan kalktı ve bugün daha çok modern Arap grafik sanatını anımsatıyor.